“Ο πόλεμος είναι ο πατέρας των πάντων”.
Αυτό είπε ο Ηράκλειτος, αυτός ο πολύ διάσημος, πάνσοφος και εντελώς πεθαμένος, αρχαίος ημών πρόγονος. Ξεκινάω με αυτό για να καταλάβεις ότι είμαι διαβασμένος, έξυπνος και μάλλον έχω δίκιο. Επίσης, είμαι δάσκαλος στο AKBAN και εκπαιδεύομαι στις πολεμικές τέχνες από το 1993. Οπότε σίγουρα ξέρω για ποιο πράγμα μιλάω. Αυτή ακριβώς είναι η επίκληση της αυθεντίας, ψάξτο, έχει πολύ ενδιαφέρον (authority bias). Αν ασχολείσαι με πολεμικές τέχνες, σίγουρα το έχεις συναντήσει/υποστεί ξανά στο παρελθόν. Αν ζεις στην Ελλάδα, στο έχουν παραχώσει στον εγκέφαλο αμέτρητοι σημαντικοί και ασήμαντοι άλλοι.
Στη χειρότερη περίπτωση, θα χάψεις αυτό που λέω αμάσητο. Στην καλύτερη, θα διακρίνεις τη παραπλάνηση και θα την αναγνωρίσεις για αυτό που όντως είναι: μια απόπειρα διανοητικής καθυπόταξης σε βάρος σου. Η υπόθεση πάει κάπως έτσι: “Είμαι ισχυρότερος/εξυπνότερος/πλουσιότερος/ό,τι -ρος από σένα, άρα θα πρέπει να κάνεις/σκεφτείς/πεις αυτό που θέλω, από φόβο πόνου/κοροϊδίας/αποκλεισμού από εμένα”. Αυτό είναι βία. Η επίδειξη δύναμης και η επιβολή της θέλησης πάνω στους άλλους, με βάση την πιο απατηλή δικαιολόγηση από όλες: την ισχύ.
Τώρα τι σημαίνει αυτό; Ότι είμαι τραμπούκος και όλα όσα θα πω είναι λάθος; Όχι. Απλά θέλω να δείξω κάτι. Η βία δεν εμφανίζεται μόνο ως μπουνιά, κλωτσιά, σφαίρα, ή βόμβα. Μπορεί να είναι τυλιγμένη σε ζαχαρένιες λέξεις, σε τραγούδι, σε εικόνες, σε εκφράσεις, στις ειδήσεις, στην παρουσία ή στην απουσία. Και όλ@ τη γουστάρουμε. Ασκούμε βία κάθε μέρα με χίλιες δυο επιθετικές πράξεις - μικρές ή μεγάλες - πάνω σε όλ@ γύρω μας. Η ζωή είναι περίπλοκη με αυτό τον τρόπο και το συγκείμενο είναι το παν.
Που λες, ο Ηράκλειτος είπε κι άλλο ένα ωραίο, “τα πάντα ρει”. Όλα δηλαδή αλλάζουν, τίποτα δε μένει για πάντα, όλα είναι σε σύγκρουση, και το μόνο βέβαιο είναι η αλλαγή. Αυτό σημαίνει ότι η βεβαιότητα χάρη στην οποία ο καθένας ασκεί βία πάνω στ@ άλλ@ έχει μετρημένα τα ψωμιά της. Καλό είναι να προσέχω να μην τραυματίσω κανέν@ με το αυτάρεσκο δίκιο μου.
Ως ασκούμενος στις πολεμικές τέχνες, είμαι μαθητής της βίας. Βγάζει νόημα λοιπόν να κάνω κάθε δυνατή προσπάθεια να καταλάβω τη φύση της, τις μορφές που εμφανίζεται, τις εποικοδομητικές και τις διαβρωτικές της ιδιότητες. Ο τελικός στόχος είναι η κυριαρχία πάνω της. Χμ, δυσκολάκι. Η μετρημένη χρήση της. Ναι, αυτό είναι πολύ πιο εφικτό. Η βία μου αρέσει, οπότε είναι διασκεδαστικό να τη μελετώ. Είμαι τυχερός, καθώς είναι επίσης μονόδρομος. Η βία είναι η ισχύς στην πιο ωμή, απλή και ακατέργαστη μορφή της. Η ισχύς να επιβάλλω την ανθρώπινη θέλησή μου πάνω σε έναν χαοτικό κόσμο. Απλά και άμεσα, με έναν τρόπο που μου επιτρέπει να φαντασιώνομαι ότι έχω τον έλεγχο.
Στην πραγματικότητα, δεν έχω τον έλεγχο, όχι με κάποιον τρόπο που έχει σημασία τουλάχιστον. Κι αυτό είναι τρομαχτικό. Οπότε θυμώνω. Στη ρίζα κάθε βίαιης πράξης, βρίσκεται ο φόβος.
Η βία με κάνει να φοβάμαι λιγότερο, οπότε την εξιδανικεύω. Είτε ασκώντας τη στην υπηρεσία κάποιου “ανώτερου σκοπού” (αρχέτυπο του ήρωα), είτε υπομένοντάς τη για κάποιο άλλο “ανώτερο σκοπό” (αρχέτυπο του μάρτυρα). Η βία σε κάθε περίπτωση είναι ένα σύστημα διαχείρισης του φόβου με έναν τρόπο που επικυρώνει την εμπειρία ζωής μου. Έχω δίκιο, άρα έκανα τις σωστές επιλογές, άρα δικαιούμαι να αναγκάσω τ@ άλλ@ να δεχτούν τις απόψεις μου, ή από την άλλη πλευρά δικαιούμαι να υποφέρω επειδή δεν βλέπουν πόσο δίκιο έχω (αλλά θα το δουν!). Ζήτω!!! Η μικρή, παροδική ζωή μου δεν πήγε στράφι. Δεν πέταξα το λιγοστό μου χρόνο πάνω στον πλανήτη. Αυτή είναι μια τόσο ανακουφιστική φαντασίωση μπροστά στη θνητότητα, που θα τα σπάσω όλα για να την προστατεύσω.
Και στο κάτω κάτω της γραφής, η βία έχει αποτέλεσμα. Έτσι δεν είναι;
Όχι πραγματικά.
Βραχυπρόθεσμα, φαίνεται ότι είναι αποτελεσματική, αλλά το κόστος είναι πολύ τσιμπημένο. Συνήθως, συνεπάγεται την αφαίρεση της ανθρώπινης ιδιότητας, συν του ότι αποσαθρώνει την κοινωνική συνοχή. Όσο υψηλότερο το επίπεδο της βίας, τόσο μεγαλύτερη αντίδραση προκαλεί, και τόσο περισσότερο χάος ξεσηκώνει. Σύντομα, βγάζει όλες τις άλλες επιλογές έξω από τη συνδιαλλαγή και περιορίζει όλες τις αλληλεπιδράσεις σε ερωτήσεις επιβίωσης, κυριαρχίας ή εκδίκησης. Και πως θα μπορούσε να είναι αλλιώς δηλαδή; Όταν βιάζεις τους ανθρώπους, τα παίρνουν κρανίο και θέλουν το δίκιο τους. Ποιος δεν θα το ‘θελε; Κι έτσι ο κύκλος της βίας δεν κλείνει ποτέ και καμιά σημασία δεν έχει ποιος τον άνοιξε. Όπως λέει και το σύνθημα, “χωρίς δικαιοσύνη, δεν έχει ειρήνη”.
Πάμε να δούμε τι τρέχει αυτή τη στιγμή στις ΗΠΑ. Ο συστηματοποιημένος, θεσμοθετημένος ρατσισμός (ήτοι, η νόμιμη βία απέναντι στις μειονότητες) επέτρεψε στα πιο αντικοινωνικά, μισαλλόδοξα, κοινωνιοπαθή άτομα σε εκείνη την κοινωνία να φορέσουν μια στολή και να διαπράξουν θηριωδίες σε καθεστώς ατιμωρησίας εδώ και δεκαετίες (τα ίδια συμβαίνουν κι εδώ, μη χαίρεσαι). Πρόσφατα λοιπόν, η αστυνομία της Μινεάπολης στραγγάλισε μέχρι θανάτου έναν Αφροαμερικανό άντρα - τον George Floyd. Ένας ακόμα ανάμεσα σε πολλούς που έχουν συναντήσει το ίδιο ή παρόμοιο φριχτό τέλος. Και το ποτήρι ξεχείλισε. Ο κόσμος είναι στους δρόμους εδώ και εβδομάδες πολλές. Θέλουν δικαιοσύνη, περισσότερο από όσο θέλουν ειρήνη. Οπότε ο Trump κατέβασε στρατιωτικοποιημένη αστυνομία εναντίον του λαού και όχι μόνο αυτό, αλλά απείλησε να κατεβάσει και τον στρατό (σου θυμίζει κάτι μήπως;). Όπως καταλαβαίνεις, το πράγμα πήγε κατά διαόλου, σούπερ γρήγορα.
Η βία δημιουργεί έχθρα και διακόπτει τον φυσικό ρυθμό της κοινωνίας. Οι άνθρωποι το ξέρουμε αυτό ενστικτωδώς, καθώς και εμπειρικά (απλά ρώτα έναν πρόσφυγα). Νιώθουμε δικαίως έξαλλοι και θέλουμε να κάψουμε συθέμελα ένα σύστημα που μας κακοποιεί. Αλλά οι περισσότεροι επιλέγουμε να συγκρατηθούμε, ακριβώς επειδή καταλαβαίνουμε ότι αυτού του ειδους η απάντηση δεν είναι βιώσιμη σε βάθος χρόνου. Αυτός είναι και ο λόγος που οι εξεγέρσεις στην Αμερική έχουν παραμείνει κατά κανόνα ειρηνικές, ακόμα και όταν η αστυνομία απαντά με ακραία βία. Τα υψηλά επίπεδα βίας φαίνονται εντυπωσιακά στην τηλεόραση και αναφλέγουν τα συναισθήματα, αλλά τα χαμηλά επίπεδα βίας δουλεύουν πολύ καλύτερα. Δεν μπορούν χιλιάδες άνθρωποι που είναι στο δρόμο να υπερφαλαγγίσουν και να εξοντώσουν τους αστυνομικούς; Φυσικά και μπορούν. Μπορούν να τους ακολουθήσουν στο σπίτι τους, να τους αρνηθούν υπηρεσίες, να τους παρενοχλήσουν και γενικώς να τους κάνουν τη ζωή πολύ, πολύ δύσκολη. Όμως αυτό απλά θα κλιμάκωνε την κατάσταση, θα δημιουργούσε κοινωνικό χάσμα, και θα γεννούσε τόσο βαθύ μίσος που θα διέλυε την κοινωνία μέσα από μια γενικευμένη σύρραξη.
Ο πόλεμος - ακόμα και ο πόλεμος των τάξεων - πρέπει να είναι μετρημένος.
Οπότε η βία είναι κακή; Πρέπει απλά να αγκαλιαστούμε και να φασωθούμε μέχρι να τα βρούμε;
Δεν ξέρω. Εγώ πολεμικές τέχνες διδάσκω, οπότε σίγουρα δεν είμαι ο κατάλληλος άνθρωπος να απαντήσω. Έχω συμφέρον από τη διαιώνιση της βίας και του φόβου της βίας. Αλλά έχω κάποιες ιδέες. Νομίζω ότι ο καλύτερος τρόπος - καλύτερος όχι υπό την έννοια ότι είναι καλός, αλλά λιγότερο φρικτός - είναι να χρησιμοποιούμε τη βία ως τελευταία λύση, για έναν εξαιρετικά σαφή στόχο και με πολύ συγκεκριμένο (σύντομο) χρονοδιάγραμμα. Όσο λιγότερο γίνεται, όσο πιο σύντομα γίνεται.
Σαν ιατρική συνταγή. Δεν φαντάζομαι ότι θέλει κανένας να καταπίνει χάπια όλη την ώρα. Ένας υγιής τρόπο ζωής είναι πάντα προτιμότερος από το να παίρνω φάρμακα. Το ίδιο ισχύει και με τη βία. Είναι μακράν προτιμώτερο να ζω με έναν τρόπο που δεν απαιτεί βία για να συνεχιστεί - βία απέναντι στους ανθρώπους, στα ζώα, στο οικοσύστημα. Χρησιμοποιώ μόνο ελάχιστη, ελεγχόμενη βία, μόνο όταν είναι εντελώς δικαιολογημένη και απολύτως, μα απολύτως αναπόφευκτη.
Ο μόνος τρόπος να το καταφέρω αυτό είναι να ελέγξω το φόβο μου. Οπότε μελετώ τη βία, εσωτερικεύω την πειθαρχία που απαιτεί, ακονίζω τις μαχητικές μου δεξιότητες. Έχει νόημα να είμαι πολεμιστής, αλλά όχι να είμαι μόνο πολεμιστής. Η γνώση ότι μπορώ να πολεμήσω αν το θέλω, είναι αρκετή. Θα χρησιμοποιήσω βία αλλά γρήγορα θα την παραμερίσω πάλι. Δεν την απολαμβάνω πολύ, ούτε προσκολλώμαι πάνω της - ειδικά αν είμαι καλός σε αυτή. Όταν είναι η ώρα να παλέψω, παλεύω, αλλά οι περισσότερες ώρες δεν είναι για πάλη. Έρχομαι στο dojo, προπονούμαι, πάω σπίτι. Πορεύομαι με ειρήνη, όχι σε καταστολή. Νομίζω αυτό συνοψίζει καλά το Δρόμο.
Συλλογικά δεν είμαστε σε εκείνο το σημείο ακόμα, αλλά ξυπνάμε γρήγορα. Ξέρουμε ότι ο τρόπος ζωής μας δεν είναι βιώσιμος και θα μας παρασύρει στην καταστροφή. Και για τι; Για μια ατελείωτη ροή καταναλωτικών αγαθών τα οποία μας απομονώνουν και μας κρατάνε εθισμέν@ στην “ένεση” ντοπαμίνης του καινούργιου κινητού, αυτοκινήτου, “like”. Σιγά τον παράδεισο… Άσε που δεν είμαστε καν όλ@ καλεσμέν@. Μόνο εκείνοι που φαντασιώνονται ότι θα επιβιώσουν την κατάρρευση του είδους μας. Οι υπόλοιποι μπορούμε να πάμε να γαμηθούμε που δεν “πιαστήκαμε από τα μαλλιά μας να μην πνιγούμε” και να ρουφήξουμε δακρυγόνο και ξύλο όταν τολμάμε να απαιτούμε μια καλύτερη εναλλακτική. Αυτό δεν είναι βία; Δεν είναι τρέλα;
Είμαστε σε μια παγκόσμια “κρίση” από το 2008 και το τέλος δε λέει να έρθει. Μια πανδημία έχει ξεσπάσει στον κόσμο, σε μεγάλο βαθμό ανεξέλεγκτη. Η κατάρρευση του οικοσυστήματος έρχεται επειδή οι εταιρείες που φιγουράρουν στο Fortune 500 δεν γουστάρουν να λάβουν υπόψη τους οτιδήποτε εκτός από τα κέρδη τους. Θρησκευτικές έριδες από άλλες, σκοτεινές εποχές αναμοχλεύονται. Μέχρι και οι ναζί έχουν ξαναβγεί από τις τρύπες τους και αλωνίζουν, πολλοί από αυτούς ένοπλοι και πολλοί σε θέσεις εξουσίας σε κυβερνήσεις. Τα συστημικά ΜΜΕ μας λένε να βγάλουμε το σκασμό και να συνεχίζουμε να αγοράζουμε σκουπίδια ενώ ο κόσμος καίγεται. Εν τω μεταξύ, τα συστήματα μαζικής αλλαγής συμπεριφοράς που είναι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μας σπρώχνουν να βγάλουμε το χειρότερο μας εαυτό ο ένας στην άλλη (δες τις διαλέξεις του Jaron Lanier πάνω σε αυτό το θέμα, πρωτεργάτη του virtual reality και “ντόπιο” της Silicon Valley).
“Το μεγάλο ψάρι τρώει το μικρό”, “ο άνθρωπος είναι για τον άνθρωπο λύκος”, πες το όπως θες, αυτή η διαστρεβλωμένη θέαση την πραγματικότητας στερείται φαντασίας και λογικής. Είναι απλά ηλίθια. Αυτού του είδους η βία απέναντι σε όλους και όλα δεν μπορεί να συνεχιστεί. Κανείς που είναι στα καλά του δεν επιθυμεί αέναο πόλεμο, ειδικά ενάντια σε ασαφείς ιδέες και φανταστικούς εχθρούς (πχ. πόλεμος κατά των ναρκωτικών, πόλεμος κατά της τρομοκρατίας, “φυλετικός” πόλεμος, θρησκευτικός πόλεμος, πόλεμος ενάντια στη φύση, κτλ).
Τέτοιοι πόλεμοι είναι εκ προοιμίου κατασκευασμένοι να μην τελειώνουν ποτέ.
Κάποιοι όμως θέλουν τέτοιους πολέμους και αυτοί οι κάποιοι δεν είναι στα καλά τους.
Κατά τη γνώμη μου, είναι ώρα για λίγο φάρμακο.
Αλλά μην ακούς εμένα τελικά. Κι εσύ σπουδάζεις τη βία. Έχεις δύναμη στα χέρια σου. Δεν θα σου πω εγώ τι να κάνεις, και κανείς δεν θα έπρεπε να μπορεί να σου πει.